Από τη Σοφία Δάσιου
«Η Ιωνία τίναξε την ανθισμένη ποδιά της και τα λουλούδια πέσανε κάτω από τον Υμηττό».
Έτσι περιγράφει τον πρώτο προσφυγικό «συνοικισμό Παγκρατίου» του 1924 και τις προσφυγοπούλες του ο νεαρός, τότε και αιώνια ερωτευμένος, μεγάλος μας λογοτέχνης, Μενέλαος Λουντέμης. Σιγά – σιγά, η γειτονιά αυτή μεταμορφώθηκε σ’ ένα μεγάλο χωνευτήρι κάθε πληθυσμιακής ιδιαιτερότητας και κοινωνικής διαστρωμάτωσης και σήμερα, ύστερα από σχεδόν έναν αιώνα, έχει εξελιχθεί σ’ ένα μεγάλο δήμο, που δεσπόζει πια μέσα στην καρδιά και πάνω στους πρόποδες του Υμηττού.
Ο Βύρωνας είναι αστική περιοχή και δήμος στον Κεντρικό Τομέα Αθηνών στην Αττική. Συνορεύει με τον δήμο Καισαριανής στα Βόρεια, τον δήμο Αθηναίων στα Δυτικά, τον δήμο Δάφνης-Υμηττού στα Νότια ενώ στα Ανατολικά βρίσκεται η περιοχή του Καρέα, ο Υμηττός και το δάσος του. Πήρε την ονομασία του από τον Λόρδο Βύρωνα.
Αρχικά στην περιοχή βρίσκονταν βοσκοτόπια και χωράφια Αθηναίων, τα οποία άρχισαν να απαλλοτριώνονται και να ρυμοτομούνται στις δεκαετίες του 1920 και του 1930 για την αποκατάσταση των προσφύγων από τη Μικρά Ασία. Η συνολική έκταση του δήμου είναι 9.204 τετρ. χλμ. και έχει πληθυσμό 61.308 κατοίκους, σύμφωνα με την απογραφή του 2011.
Είναι ο πρώτος αστικός προσφυγικός συνοικισμός της Ελλάδας. Άρχισε να δημιουργείται ήδη το φθινόπωρο του 1922 με την πρώτη άφιξη των προσφύγων της Μικρασιατικής Καταστροφής στην Αθήνα. Το πρώτο τμήμα του οικισμού χτίστηκε την περίοδο 1922-1923 από το Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων και η αρχική ονομασία του ήταν Συνοικισμός Παγκρατίου. Το υπόλοιπο τμήμα κατασκευάστηκε από την Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων μεταξύ 1924-1926. Το οριστικό του όνομα το πήρε από το μεγάλο φιλέλληνα επαναστάτη ποιητή Τζώρτζ Γκόρντον Μπάιρον, το γνωστό σ’ εμάς Λόρδο Βύρωνα, τον Απρίλιο του 1924, στην επέτειο των 100 χρόνων από την εθελοντική του θυσία στο Μεσολόγγι (19 Απριλίου 1814). Στον προσφυγικό οικισμό εγκαταστάθηκαν πρόσφυγες κυρίως από τη Σμύρνη και την ευρύτερη Ιωνία (Ερυθραία, περιοχή Αϊδινίου, χωριά ποταμού Μαιάνδρου κ.λπ.), αλλά και την Καππαδοκία, την Προποντίδα, τον Πόντο, την Ανατολική Θράκη, Αρμενία κ.ά. Αποσπάστηκε από τον Δήμο Αθηναίων, αποτέλεσε για λίγο ανεξάρτητη κοινότητα ενώ ήδη το 1934 έγινε δήμος. Γύρω από τον κεντρικό προσφυγικό οικισμό ιδρύθηκαν επιμέρους προσφυγικοί οικισμοί, όπως Νέα Βρύουλα, Νέα Αλάτσατα, Νέο Κορδελιό, Βυζάντιο, Φρυγία, Νέα Έφεσος, Νέα Ελβετία κ.ά.
Κατά τη διάρκεια της Κατοχής ο Βύρωνας, όπως και η γειτονική Καισαριανή, υπήρξε πρωτοπόρος στην αντίσταση ενάντια στον κατακτητή. Αποκορύφωμα του αγώνα υπήρξε το «μπλόκο του Βύρωνα» στις 7 Αυγούστου 1944, όταν οι Γερμανοί δολοφόνησαν δώδεκα άνδρες (έντεκα Έλληνες πατριώτες και έναν Ιταλό αντιφασίστα) σε κεντρικό σημείο της πόλης. Άλλοι 1.000 περίπου συνελήφθησαν ως όμηροι και τελικά περίπου 600 εστάλησαν σε καταναγκαστικά έργα σε στρατόπεδα της Γερμανίας. Αρκετοί απ’ αυτούς δεν επέστρεψαν ζωντανοί στην πατρίδα. Η περιοχή του Βύρωνα πρωταγωνίστησε στα Δεκεμβριανά, καθώς οι κάτοικοι συμμετείχαν ενεργά στις δυνάμεις του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ.
Πολλές προσωπικότητες γεννήθηκαν, μεγάλωσαν ή διέμεναν κατά καιρούς στον Βύρωνα. Εγκαταστάθηκε με την οικογένειά του ο γεννημένος στη Σμύρνη φιλόσοφος και ακαδημαϊκός Κωνσταντίνος Δεσποτόπουλος. Επίσης, στον Βύρωνα γεννήθηκε και μεγάλωσε η Ελένη Γλύκατζη Αρβελέρ, παιδί οικογένειας προσφύγων από τα Μουδανιά. Βυρωνιώτης θεωρείται και ο γεννημένος στο Αϊδίνι της Μικράς Ασίας Χρυσόστομος Β΄, αρχιεπίσκοπος Αθηνών. Άλλες προσωπικότητες ήταν οι Δ. Διαμαντόπουλος, Μ. Λουντέμης, Δ. Ψαθάς, Ιάκ. Καμπανέλης, Γ. Βόγλης κ.ά.
